Herdenken, we doen het ieder jaar weer. Voor mij is de herdenking van vier meispeciaal. Dat heeft, meer dan andere herdenkingen van gebeurtenissen, vooral temaken met een vraag waarop ik al jaren probeer een antwoord te vinden. En steedsmeer ga denken dat er geen eenduidig antwoord te vinden is, alleen een proberentendensen te zien en te duiden. De grote vraag daarbij is hoe het kan gebeuren dat er een ideologie ontstaat die anderen het mens-zijn ontzegt. Anders gezegd: wat er inhoofden en harten gebeurt bij mensen die zo'n ideologie omarmen, en daar een welhaast bovenmenselijke waarde en gezag aan toekennen.
Maar laat ik gewoon beginnen. Ik zie de aanzet voor wat gebeurde bij de als eenveenbrand sluimerende Jodenhaat, ook ik West Europa. De eeuwen door werdenJoden apart bekeken, vaak genoeg apart gezet, hogelijk gewaardeerd en tegelijk diepgewantrouwd. De idee dat er verschillende soorten mensen zijn niet alleen, maar dater mensen zijn die omdat ze tot een andere traditie behoren, of simpelweg tot eenander ras als je dat woord kunt gebruiken ... de idee dat er onderscheid is tussen mensen en dat je op de één of andere wijze genoodzaakt bent maatregelen te nemen,zowel in het privé- als in het publieke terrein, om je eigen soort of de eigen samenleving zuiver te houden ... het gaat erom dat die gedachte op de één of andere wijze op veel plaatsen en in veel kringen in West Europa voorkwam. Je hoeft sommige partijprogramma's er maar op na te lezen. De negentiende eeuw, met de opkomst van de natiestaten en democratischer instituties en dus ook politieke partijen is daarvan een bron van kennis.
Dan gebeurt het dat er een ideologie ontstaat, gevoed door rancune aan de éne kant, maar tegelijk onderbouwd door geleerden en denkers die in de ontwikkelingen in de natuur en de geschiedenis een bedoeling menen te herkennen; een bedoeling, een zin en vooral een hoger doel waarnaar die ontwikkeling wel móét voeren. Ik ben zelf theoloog, en heb tot mijn verbijstering moeten lezen dat theologen in de jaren dertig tot de conclusie kwamen dat in de natuur en in de ontwikkeling daarvan de bedoeling van de Eeuwige is af te lezen. Dat eerste deel van de Bijbel, het Oude Testament, heb je dan ook niet meer nodig. Daarmee werd een heel volk en de gelovige interpretatievan de geschiedenis van dat volk weggeschoven. Zo kan het beginnen.
De wetten van de natuur zijn in deze visie van een bovennatuurlijk kaliber. De geschiedenis van met name West Europa bewoog zich volgens diezelfde visie duidelijk in de richting van leiding over anderen, met daarbij één volk dat even duidelijk tot meer cultuur en creatieve kracht in staat was dan andere volken, in ieder geval in eigen ogen. Zoals dat volk zich geroepen mocht voelen leiding te geven aan andere volken, zo wordt binnen dat volk één leider geroepen. Een sterke leider uiteraard. Het Leidersprincipe is dan geboren.
Waar het mij nu om gaat is dat dit denken de aanzet is geweest tot een systematiek waarbij ieder die niet in de door de leiders in de ontwikkeling van de natuur en de loop van de geschiedenis ontwaarde kaders viel, daardoor het recht op mens-zijn en menswaardig leven verloor, of beter, vanuit hun optiek: zich daarnaast stelde. Als eerste trof het Joden, met hun cultuur van alles ter discussie stellen, ook de overheden. Dat, en hun eigen van de algemene gewoonten afwijkende gebruiken en rituelen, denk alleen al aan het vieren van de Sabbath, maakte hen tot voorwerp van afwijzing. En dat viel in een aarde die al eeuwenlang daar op was voorbereid. Maar de behoefte mensen af te zonderen en het eigen geïdealiseerde mensbeeld na te jagen ging verder. Wie door andere geaardheid, andere afkomst, lichamelijke of andere beperkingen niet voldeed aan het ideaalbeeld dat de overheidsideologen voor ogen stond, verloor ook het mens-zijn. Zo mochten gehandicapte mensen er eigenlijk niet zijn; herinnerden zij anderen misschien teveel aan hun eigen uiteindelijke zwakheid of beperkingen? Homoseksuelen trof hetzelfde lot, zij voldeden niet aan de norm van vruchtbaarheid op een heel bepaalde manier opgevat. Roma en Sinti
